تاریخچه

زیتون را اگر نتوان قدیمی‌ترین گیاهی دانست که در جهان مورد بهره‌برداری قرار گرفته، بدون تردید باید آن را یکی از قدیمی‌ترین گیاهان منطقه‌ی مدیترانه و به ویژه خاورمیانه دانست، به دلیل اینکه رویشگاه و گسترشگاه طبیعی این درخت خاورمیانه و حوزه‌ی مدیترانه بوده است.

قدمت زیتون موجب گشته تا این درخت با تاریخ نوع بشر درهم آمیزد. پژوهندگان اظهار کرده‌اند که آشنایی با زیتون و بهره‌برداری از آن در خاورمیانه و منطقه‌ی مدیترانه با پیدایش اولین انسان‌های متمدن به ویژه در شرق مدیترانه (بین‌النهرین، سوریه، لبنان، یونان، قبرس، اردن و ...) همزمان بوده است و به بیش از 6000 سال می‌رسد. رومیان از این درخت حمایت کرده و آن را مایه صلح و صفا معرفی می‌کردند و این باور هنوز بطور سمبولیک در فرهنگ غرب وجود دارد، بطوری که نشان سازمان ملل را شاخه‌ی زیتون تشکیل می‌دهد. پزشکان عهد باستان، به خواص غذایی و درمانی زیتون آشنا بودند و روغن آن را برای انعطاف‌پذیری ماهیچه‌های ورزشکاران و لطافت پوست، درخشندگی مو و حفظ زیبایی انسان‌ها تجویز می‌نمودند.

دانشمندان، درخت زیتون را متعلق به دوران سوم زمین‌شناسی می‌دانند. آخرین اکتشافات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کاشت و پرورش زیتون از 3500 سال پیش از میلاد مسیح مرسوم بوده و مردم آن دوران به نحوی با فواید آن آشنایی داشتند. مبداء و مرکز پیدایش درخت زیتون را، عده‌ای زاگرس ایران و برخی سوریه، فلسطین و آسیای صغیر می‌دانند که بعدها به یونان، ایتالیا، اسپانیا و در قرن شانزدهم به به آمریکا و در قرن بیستم به چین راه یافته است.

در تورات از زیتون به عنوان نخستین درخت یاد شده است. در قرآن مجید، خداوند سبحان در سوره‌های مبارکه تین، نور، انعام، عبس و نحل به نام زیتون قسم یاد کرده است و در حدیثی از حضرت رسول اکرم(ص) آمده است: روغن زیتون غذای من و همه‌ی انبیاست. زیتون درختی سازگار با آب و هوای مدیترانه‌ای می‌باشد و در مناطق مختلف نیمه مرطوب و نیمه خشک ایران مشاهده می‌شود. در شمال کشور، در محل جنگل‌های ذربین و در دره سفیدرود، حد فاصل طارم و منجیل در محدوده رودبار نیز درختان زیتون فراوانی دیده می‌شود. متاسفانه تنها منطقه‌ای که زیتون کاشته می‌شود، استان گیلان و زنجان می‌باشد.

اهمیت اقتصادی و کشاورزی زیتون

درخت زیتون به دلیل مقاومت به کم‌آبی و سازگاری با خاک‌های کم‌بازده و فقیر و تولید محصول با ارزش کم‌هزینه، از نظر اقتصادی بسیار حائز اهمیت بوده که به محصول ثروتمند خاک‌های فقیر مشهور است. درخت زیتون بیش از 2000 سال عمر نموده و طول دوره باردهی اقتصادی آن، بسیار طولانی می‌باشد. روغن و کنسرو، مهمترین فرآورده‌های آن محسوب می‌شوند. بر اساس آخرین آمار منتشر شده از سوی شورای بین‌المللی روغن زیتون (I.O.O.C)، میزان تولید روغن زیتون جهان در سال 1999 در حدود 203300 تن بوده است.

کشورهای ایتالیا، اسپانیا وتونس به ترتیب با تولید 200.550.620 هزار تن روغن زیتون در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. متوسط میزان تولید روغن زیتون در ایران، حدود 3000-2500 تن می‌باشد.

همچنین در سال 1999، در کشورهای زیتون‌خیز جهان (بیش از 30 کشور)، مقدار 1490000 تن کنسرو زیتون تولید شده است. در بین کشورهای جهان، اسپانیا، آمریکا و ترکیه به ترتیب با 380و 5/103 و 100 هزار تن کنسرو، رتبه‌های اول تا سوم را به خود اختصاص داده‌اند. متوسط تولید سالیانه کنسرو زیتون در ایران در حدود 6000-4000 تن است. زیتون از جمله درختانی است که فوائد چندگانه داشته و تقریباً از تمام قسمت‌های آن استفاده می‌شود. مصرف میوه‌ی آن از دیرباز در بین مردم جهان متداول بوده است. میوه‌ی زیتون یکی از مغذی‌ترین میوه‌است.

مشخصات گیاه‌شناسی زیتون

زیتون از شاخه‌ی گیاهان گلدار (Phanerogames)، از گیاهان جدا گلبرگ (Dyalipetales) از تیره‌ی زیتونیان (Oleaceae) است. خانواده‌ی اولئاسه 30 تا 35 جنس و حدود 600 گونه دارد که اکثراً در مناطق گرمسیری دنیا پراکنده‌اند و به صورت درختان زینتی و صنعتی هستند. فقط گونه زیتون (Oleae europea) دارای میوه‌ی خوراکی است. بلندی این درخت را تا 15 متر و قطر تنه‌ی آن تا 1 متر است. ریشه‌ی زیتون تا آنجا که بررس شده، نسبتاً سطحی است و حداکثر بیش از 150 سانتی‌متر در زمین فرو نمی‌رود، بلکه به صورت افقی و شبکه مانند گسترش می‌یابد. به همین دلیل برای کاشت روی تپه‌های شیب‌دار بهترین درخت به شمار می‌رود و کمک موثری به تثبیت خاک می‌کند.

درخت زیتون عمدتاً درختچه‌ای شکل است، یعنی از بن درخت جست‌ها و پاجوش‌های فراوانی در آن دیده می‌شود و همچنین دو جور شاخه در زیتون دیده می‌شود که یکی شاخه‌های مسن که به اطراف گسترده می‌شوند و نامنظم و پیچ و تاب خورده و خم‌اند و دیگری شاخه‌های جوان یکساله که دارای پوسته نقره‌ای، قطر باریک و گاهی پوشیده از نوعی مواد گردی یا مومی است. برگ‌های درخت زیتون به صورت دیرپا، تک‌تک و متقابل، سرنیزه‌ای با دمبرگ نسبتاً دراز و همیشه سبز و نیمه پایا دیده می‌شود. گل‌های زیتون روی شاخه‌های دو ساله ظاهر می‌شوند و از نوع خوشه‌ای هستند. رنگ گل‌ها سفید صدفی و دارای چهار گلبرگ، چهار کاسبرگ، 2 پرچم و مادگی 2 خانه‌ای هستند. از نظر باروری، زیتون گیاهی خوگشن و دگرگشن است. تلقیح توسط باد و حشرات انجام می‌گیرد. عدم سازگاری گرده‌ها با مادگی از مهمترین عوامل شناخته شده در باروری زیتون است.

میوه ی زیتون، گوشتی و هسته‌دار است که در واریته‌های مختلف به اشکال گرد، بیضی، گلوله‌ای، دراز، نوک‌دار و دارای انحناء در یک طرف دیده می‌شود. وزن میوه از یک تا 12 گرم متفاوت است و دارای پوست نازک، صاف و براق است، گوشت آن نرم و بسیار تلخ که ابتدا سبز رنگ و در نهایت به بنفش تغییر می‌کند. هسته‌ی زیتون چوبی و مغز آن گوشتی می‌باشد.